IMAM MATURIDIU, SHPIRTI I TRADITËS TONË BESIMORE E JURIDIKE NDËR SHEKUJ

Shkruan: Nexhat Ibrahimi

HYRJE

Evenimentet e llojit të tribunave, tryezave, konferencave për personalitetin e Imam Maturidiut janë data me rëndësi parësore. Dikur në vendin tonë nuk dinim gjë për të, por vetëm 3-4 dekada më vonë para vetes kemi një varg veprash të zgjedhura, të përkthyera apo autoriale, për “Imamin e Udhëzimit”. Meqë për Imamin viteve të fundit është thënë mjaft sosh edhe në gjuhën shqipe, me këtë rast duam vetëm të përkujtojmë disa çaste që do të ndihmonin dhe orientonin në rrjedhat e studimeve të ardhshme.

IMAM MATURIDIU NË DISA PIKA

Imam Ebu Mensur Muhammed Maturidiu, mendohet se lindi më 238 h./853 g., në Maturid të Samarkandit. Edhe pse ka disa dilema rreth datës së lindjes, ajo nuk përbën problem, pasi që ai jetoi shumë dhe jetës së vet i dha kuptim përtej disa formaliteteve të sojit të datave.

Imam Maturidiu vdiq në vitin 333 h./944 g. në qytetin Samarkand, duke e varrosur në varrezat e njohura Xhakardiza. Dikur ky nënqiell quhej Maveraun-Nehri apo Transoksania, sot në shtetin e Uzbekistanit.

Tyrbja e Imam Maturidiut

Siç e dimë sigurt Imam Maturidiu jetoi në kohën e artë të ‘ehl’is-sunetit dhe xhematit’, por në këtë kohë jetuan edhe dy kolosë tjerë, Imam Esh’ariu në Irak (260 h.-324 h./873-/935 g.) dhe Imam Tahaviu në Egjipt (229-321 h./ 843-933 g.). Derisa Imam Tahaviu është pjesë e shkollës së Ebu Hanifes dhe nuk paraqet sistem në vete,[1] Imam Esh’ariu ka kaluar një ‘odisejadë’ intelektuale, nga mu’tezilizmi është konvertuar në hanbelizëm dhe pastaj nga hanbelizmi në esh’arizëm, ajo që quhet vetvetja, sistem i pavarur akaidor.[2]

Pamje ilustruese e Imamit

Duke e marrë parasysh madhësinë e Maturidiut si dijetar e personalitet, pak dimë për jetën e tij të hershme. Pak dimë si, sa dhe nga kush mësoi, dimë se gjenealogjia e tij lidhet me as’habin Ebu Ejub Ensariun (vd. 672 g.), por që nuk ka prova për këtë pretendim.

Imam Maturidiu studioi në vendlindje nën mbikëqyrjen e katër dijetarëve islamë të traditës hanefite, e të cilët mbulonin hapësirat e Transoksanisë dhe Horasanit, ku qeveriste dinastia samanide.

Pa dyshim se Imam Maturidiu i përkiste medhhebit hanefi, kurse ato pak vende ku ka ndonjë dilemë janë rezultat i pluralizmit të mendimit brenda shkollës, për më tepër që Imam Maturidiu u rrit në një dijetar po aq sa Ebu Hanifja, e në disa fusha edhe më i madh se ai.

Nuk mbahet mend që Imam Maturidiu udhëtoi jashtë vendlindje me qëllim studimi, sepse vendi i tij i mundësonte të arrijë çdo gjë që i nevojitej një dijetari kulmor. Disa vizita në Bagdad, Basra e vende përreth ishin të natyrës personale e familjare, për më tepër hedhet poshtë bindja e disave se tek ai ndikoi Imam Esh’ariu.

Imam Maturidiu është më i moshuar se Imam Esh’ariu. Imam Maturidiu gjithashtu, ka ndjekur një vazhdimësi ideore prej fëmijërisë dhe nuk ka pasur dilema, për dallim prej Imam Esh’ariut, i cili edhe pse arriti nam, pati ecejake dhe tatëpjeta ideore pothuaj deri në fund të jetës. Madje, mund të thuhet se konvertimi i Esh’ariut nga mu’tezilizmi në hanbelizëm dhe pastaj afrimi me hanefizëm-maturidizmin tregon të kundërtën, ndikimin e Imam Maturidiut tek ai dhe shkolla e tij. Kjo sidomos do të ndodh tek esh’aritët si Ibn Furaku, Bakil-laniu, Taftazaniu, Gazaliu etj.

Për ndikimin më të vogël të doktrinës së Maturidiut sesa Esh’ariut në histori të mendimit islam janë dhënë shpjegime të shumta nga M. Ceriq, Shibli Nu’man, Urlich Rudolph e tjerë[3]. Është e qartë se doktrina e Maturidiut nuk ishte doktrinë e asnjë qeverie të njohur, siç ishte rast edhe me Ebu Hanifen, për dallim nga doktrina esh’arite, e cila ishte në shërbim të selxhukëve etj.[4]

Imam Maturidiu nuk njihet si dijetar me funksione publike, as me lidhje shumë të afërta me sundimtarët samanidë. Ai më tepër shquhej si zahid (i devotshëm), mbase edhe me prirje të lehtë kah sufizmi i matur, gjë që shquhej edhe vetë Samarkandi, Buhara e tjera në kohën kur jetoi Imami.

Imam Maturidiu mori epitete të shumta nga nxënësit e tij dhe nga vetë populli ku jetoi dhe respektohej. Ai ishte Imam’ul-Huda, Imam’ul-mutekel-limin, Musahhihu akaidi’il-muslimin, Alem’ud-huda e tjera, që tregojnë shkallë të lartë akademike por jo edhe ndikim politik e publik.

KONTRIBUTI INTELEKTUAL E SHKENCOR

Imam Maturidiu ishte figurë poliedrike. Dija e tij përfshinte shumë fusha, por për fat të keq, kontributet e tij në fikh dhe usuli-fikh ende nuk janë gjetur. Por, ekziston një shpresë e vogël që me botimin e Kitab’ut-tevhidit (arabisht, turqisht, shqip, anglisht) dhe Te’vilat’ul-Kur’an në arabisht dhe turqisht, dhe literaturës dytësore të nxënësve të Maturidiut, sado pak mund të ndërtohet mendimi maturidist mbi fikhun dhe usuli-fikhun.

Prandaj, me të drejtë mund të thuhet se Maturidiu ishte jurist, usulist, teolog, komentues i Kur’anit, hereziolog, krahasues i feve etj. Ndikimi i tij në fillim mbulonte Azinë e mesme si: Uzbekistanin, Kirgistanin, Taxhikistanin, Turkmenistanin, Afganistanin, e më vonë në Shtetin Osman (1300-1922), Shtetin Mogul në Indi (1526-1857) në Indi etj.

Maturidiu brenda mësimit islam është themelues i shkollës më të hershme të akaidit të ehl’is-sunetit dhe xhematit. Pas tij vjen Esh’ariu etj. Këta të dytë janë kryesorët që nga shekulli IV h./X g., e deri sot.

Imam Maturidiu gjeti mësimet hanefiste, i absorboi, i sistemoi ato, i përpunoi, i përdori në raste të ndryshme, por disa fusha i thelloi më shumë se disa të tjera, duke iu dhënë strukturë, fizionomi, origjinalitet, duke u bërë përfaqësuesi kryesor i shkollës në akaid e tefsir. Ai u bë autoritet intelektual më vete, e këtë do ta vërejmë edhe në Kitab’ut-tevhid, ku Imam Maturidiu thotë: “Ky është mendimi i Ebu Hanifes dhe grupit të tij” (Hadha kawlu Ebi Hanife we xhema’atihi)[5], për të treguar se ai mendon ndryshe në këtë çështje. Të gjithë këta kanë qenë nxënës të Imam Ebu Hanifes[6].

Madje, kontributi i Maturidiut dhënë mësimit islam, i cili identifikohet me përpunimin e teorisë së tij teologjike të dijes matet me rëndësinë e kontributit të Shafi’iut dhënë fikhut dhe usuli-fikhut islam. Madje, kontributi i Maturidiut në shkencat e besimit, sensi i tij në analizë, mendja e tij objektive kritike e kategorizojnë atë ndër mendimtarët më burimor dhe më produktiv të të gjitha kohëve. Ai nuk pati frikë të kapet me të gjitha problemet e kohës, me të gjitha mjetet (tradicionale, racionale dhe shpirtërore), madje të vendos pikësynime të reja studiuese, të cilat do të jetojnë deri në kohët tona. Maturidiu nuk u mbyll në komente (sherh), glosa (hashije) e superglosa, por gjeti rrugë, mënyra e argumente të reja kundër rrymave muslimane dhe teologjive e filozofive jomuslimane

Duhet cekur edhe një karakteristikë të Imam Maturidiut, më rrallë e njohur për dijetarët, kurse fjala është që dijetarët e mëdhenj dhe nxënësit e tyre, të cilët në ligjëratat apo shkrimet e tyre nuk ishin të qartë ndërmjet teologjisë (kelamit) dhe shkencave tjera islame dhe ato afër islame, si gramatika, fikhu, filozofia, sufizmi etj. Kjo dukuri është manifestuar edhe në medresetë tona (si produkt i të jetuarit në Shtetin Osman). Ky përgjithësim ka zgjatur deri vonë, qoftë si paaftësi, qoftë si megalomani individuale e teologut të caktuar.[7]

DISA MËSIME AKAIDORE

Imam Maturidiu nuk ka ikur nga themelet e shkollës hanefite, por vetëm i ka përkufizuar më saktë, e ka zgjeruar tematikën, ka përcaktuar metodologjinë e studimit. Thjesht, Ebu Hanife-Maturidi është sinonim i njëri-tjetrit te lexuesi i zakonshëm. Imam Maturidiu nuk e rriti veten duke rrënuar mësuesit e tij, por duke i pranuar dhe ngritur bashkë me veten, si histori, si traditë, si sistem.

Maturidiu akuzohet për interpretimin alegorik të shprehjeve ekuivokë, shumëkuptimëshe, në Kur’an, por kishte refuzuar interpretimet mu’tezilite të kësaj natyre.

Maturidiu në rastet tjera angazhohej për interpretim tradicionalist të ajeteve të paqarta, duke iu përmbajtur formulës së njohur ‘bila kejfe’ (pa si, pa cilësi, pa çfarësi) në komentimin e Kur’anit. Me të drejtë shejh Hasan Mahmud Shafi’, një akaidolog i shquar i kohës, pozitën intelektuale shkencore të Imam Maturidiut e sheh pikërisht më afër Kur’anit krahasuar me çdo dijetar tjetër.[8]

Skema e Shejh Hasan Mahmud Shafi’ut

Edhe njohësi i Maturidiut, B. Topaloglu, e përkufizon qartë qëndrimin e Maturidiut rreth arsyes:

“Mendja (akl) është në shërbim të traditës (nakl), është një element fuqizues, parashtrues dhe plotësues,”[9] që refuzon paragjykimet e individëve apo grupeve të skajshme. Me të drejtë është thënë se Imam Maturidiu është dijetari musliman klasik më origjinal i mundshëm, sepse me mprehtësi e akribi të jashtëzakonshme ka arritur t’i trajtojë temat sipas vendit dhe peshës që kanë.

Fakti se mendimi teologjik i Imam Maturidiut nuk është kontrovers, nuk është i politizuar, se është mjaft natyror, origjinal dhe edukues, krahasuar me doktrinat konkurruese dhe veçanërisht me doktrinën hanbeliste/vehabiste[10], i jep Maturidiut perspektivë pa limite gjeografike dhe kohore, gjuhësore dhe kulturore-historike, ideologjike-tematike.[11]

KRITIKA VEHABISTE KUNDREJT AKAIDIT MATURIDI

Imam Maturidiu dhe mësimi maturidist është në qendër të kritikës vehabiste, neovehabiste, apo të të a.q. “kritikës selefiste”. Për çudi, ata as nuk e kanë lexuar, as nuk e kanë studiuar, por kritikat e tyre tejet të skajshme nuk kanë munguar si në qarqet intelektuale ashtu edhe në rrafshin popullor. Kjo arrogancë përkatësisht ky averzion i tyre gjoja bazohet mbi racionalizmin maturidist, kurse pasuesit e Imam Maturidiut konsiderohen nga ata inovatorë (bid’atçi) e deri në jomuslimanë.

Për fat të keq, ky qëndrim i tyre është kundër konsensusit (ixhmasë) të shumicës muslimane sunite gjatë historisë.

Nëse marrim parasysh se ehl’us-suneti dhe xhemati përbëhet prej tradicionalistëve, racionalistëve dhe sufistëve, kurse shumicën e përbëjnë racionalistët (maturidistët dhe esh’aristët), atëherë rezulton se neovehabistët refuzojnë dy dijetarët më kryesorë të akaidit islamë dhe pasuesit e dy shkollave kryesore të botës islame. Me këtë veprim ata e përjashtojnë vetveten nga umeti islam, duke mos njohur askënd tjetër përveç vetvetes.

Kolegji i Maturidiut sot

Është e rrugës që kjo rrymë të ndërgjegjësohet, të “mesatarizohet”, të futet në tryezën e madhe muslimane të dijetarëve dhe të kontribuojë nëse ka çfarë të thotë. Mohimi i arsyes si mjet për ta kuptuar fenë ata i lë në absurd, sepse edhe këtë gjykim ata e marrin me arsye.

Disa imamë të vendeve tona duhet gjithashtu të ndërgjegjësohen dhe të braktisin anatemën, sektarizmin e paragjykimet për tjetrin dhe të ndryshmin, qoftë në fjalë, bindje apo mendime të shprehura.[12]

AKAIDI MATURIDI NDËR SHQIPTARËT DHE RAJON

Emri dhe mendimet e Ebu Hanifes dhe Imam Maturidiut në trojet shqiptare dhe në rajon janë të lashta. Të dhënat e para të shkruara i kemi nga Jakut Hameviu, në veprën enciklopedike “Mu’xhem’ul-Buldan” përmend studentët e rajonit tonë në kërkim të mësimeve hanefi-maturidi në Sirinë mesjetare.[13] Kjo ka vazhduar edhe më vonë, e sidomos me Osmanlinjtë[14] për të vazhduar deri në ditët tona. Në ilmihalët ose veprat tjera të vitit 1912 e pas ende e gjejmë Imam Ebu Hanifen si imam të medhhebit[15], që indirekt nënkuptohej edhe Imam Maturidiu. Mirëpo, është indikative se dekadat e fundit, kur studentët tanë vërshuan universitete të ndryshme të botës arabe, ku sistemi zyrtar ishte ai esh’arit-shafi’it, apo hanbelit e malikit, edhe në vendin tonë, filluan të arrijnë mendimet duke i dhënë përparësi Esh’ariut, e Maturidiu herë përmendej e herë nuk përmendej fare, ose nga disa edhe urrehej, anatemohej etj. Kjo tendencë ishte e ndihmuar nga shtetet e Gjirit, në krye me Arabinë dhe shërbimet e tyre sekrete për botën e jashtme. Me botimet e tyre pa vlerë shkencore, intelektuale, por me tirazhe milionëshe, ata krijuan një rrëmujë në tregun tonë të leximit, predikimit etj.

Kjo shtyri pjesën tjetër të teologëve tanë, që të merren me studime fikhore dhe akaidore hanefi-maturidi dhe brenda një kohe të shkurtër të nxjerrin një dritë vepra të mirëfillta besimore e fikhore, për fat të keq individualisht, shumë rrallë me ndihmën e institucioneve zyrtare të fesë, të cilët edhe pse thirren në hanefizëm-maturidizëm, pak bënë në këtë aspekt. Autorëve tanë viteve të fundit u doli në ndihmë Shtëpia Botuese Logos-A, e cila me disa botime reprezentative mbushi aq sa tregun dhe ofroi mundësinë të mësohet burimisht dhe shqip për shkollën hanefi-maturidi. Në këtë mënyrë u lidh fija që thuajse ishte shkëputur nga dijetarët e vendit tonë e të cilët brez pas brezi kanë ligjëruar dhe mësuar brezat e rinj me mësimet e Imam Maturidiut, qoftë edhe nëpërmjet Akaidit të Imam Nesefiut, Usulud-dinit të Pezdeviut e dijetarëve tjerë.

Mësimet hanefi-maturidi do të shërbejnë që edhe për të ardhmen të jenë shtyllë e fuqishme si kundrejt tradicionalizmit të ngurtë ashtu edhe kundrejt rrymave të skajshme moderniste dhe ideve joislame në përgjithësi. Vepra e tij, jo vetëm Kitab’ut-tevhidi, duhet të përkthehet në shqip në tërësi dhe prej aty të nxjerrim dijen që na ka munguar për kohë e shekuj. Tefsiri i tij është burim i pashtershëm për të gjitha shkencat islame, edhe në fikh, edhe në usuli-fikh, edhe në akaid. Ai, Maturidiu, ishte thelbi dhe duhet të mbetet thelbi i mësimit islam ndër ne, të hapur edhe për çdo vlerë tjetër të mirëfilltë.